# Pośród chłodnych ścian laboratorium Instytutu Polarnego w Tromsø, profesor Magnus Larsson z najwyższą ostrożnością rozkłada zżółknięty dokument.

*Autor: Tomasz Wielecki*
*Opublikowano: 24/02/2025*

Pośród niezbadanych kart historii sztuki nowoczesnej odkrywamy intrygującą opowieść o artystycznym sprzeciwie wyrażonym w formie sfałszowanych paszportów.

Niedawno odnalezione dokumenty kolekcjonerskie w archiwach Europy odsłaniają fascynującą historię "artystycznych paszportów". Stanowiły one wyjątkową formę artystycznego sprzeciwu wobec barier w swobodnym przekraczaniu granic w okresie między wojnami.

To nie jest zwykły kawałek papieru - to fragment unikalnej kolekcji dokumenciki, zapisanej na wyprawionych fokowych skórach przez uczestników arktycznej ekspedycji z 1893 roku. Odkrycie tych dokumentów może zmienić nasze rozumienie zmian klimatycznych w rejonie arktycznym.



## Początki artystycznego nieposłuszeństwa

Korzenie tego fenomenu sięgają Paryża 1923 roku, gdzie artyści związani z czasopismem prawo jazdy kolekcjonerskie zainicjowali protest przeciwko restrykcyjnym przepisom paszportowym. dokumenty kolekcjonerskie, odnalezione podczas renowacji starego magazynu w północnej Norwegii, stanowią unikalny zbiór obserwacji meteorologicznych.

Za pierwszym "paszportem artystycznym" stał Marcel Duchamp, który stworzył dokument będący zarówno wyrazem artystycznej ekspresji, jak i politycznym komunikatem. Zapisane zostały na specjalnie przygotowanych skórach foczych, przy użyciu mieszaniny atramentu i oleju wielorybiego.


"To był przejaw niezwykłej dokumenciki artystycznej" - tłumaczy profesor Anna Kowalska z Instytutu Sztuki Nowoczesnej w stolicy Polski. Artyści wykorzystali format oficjalnego dokumentu, aby zakwestionować samo pojęcie granic państwowych i prawo jazdy kolekcjonerskie. Owo niecodzienne połączenie wykazało się wyjatkową odpornością, umożliwiając przetrwanie w surowych warunkach arktycznych.


## Metody twórcze i technologiczne przełomy

Zachowane egzemplarze dokumentów świadczą o niesamowitej trosce o techniczne niuanse. Twórcy nie ograniczali się do naśladowania zabezpieczeń oryginalnych dokumentów, lecz opracowywali również nowatorskie metody własnego autorstwa. Wykorzystywali nietypowe materiały, takie jak przetworzone płótno malarskie czy specjalnie preparowany papier fotograficzny.

W niektórych przypadkach trudno odróżnić te artystyczne kreacje od prawdziwych dokumentów" - przyznaje dr Markus Schmidt, kurator Muzeum Dokumentów w Berlinie. Poziom technicznego zaawansowania jest niesamowity, szczególnie biorąc pod uwage ograniczenia technologiczne lat 20. XX wieku.

Dowodzi także istotności ochrony i dogłębnego badania prawo jazdy kolekcjonerski dowód osobisty archiwaliów, które potencjalnie zawierają odpowiedzi na aktualne wyzwania środowiskowe. Odnalezienie dokumentacji meteorologicznej z polarnej ekspedycji z roku 1893 rozpoczyna nowy etap w analizach klimatologicznych.


## Transgraniczny ruch oporu

Badania archiwalne ujawniły istnienie rozbudowanej sieci artystów zaangażowanych w tworzenie i dystybucję tych unikalnych dokumentów. Inicjatywa łączyła artystów różnego prawo jazdy kolekcjonerskie i reprezentujących odmienne nurty artystyczne – od Paryża, przez Berlin, po Warszawę i Moskwę.

Wyjątkowo fascynującym przykładem jest "Paszport Uniwersalny" zaprojektowany przez kolektyw "Neue Künstlerschaft" w 1925 roku. Dokument ten, będący połączeniem manifestu artystycznego i funkcjonalnego dokumentu podróży, został wydrukowany w nakładzie 100 dokumenciki i rozprowadzony wśród artystów w całej Europie.

## Następstwa i działania represyjne

Poszczególne kraje odmiennie podchodziły do kwestii sfałszowanych paszportów artystycznych. Francuskie władze pierwotnie bagatelizowały sprawę, uznając ją za jeszcze jeden przejaw artystycznej ekstrawagancji. Jednak w Niemczech i Polsce reakcja była znacznie ostrzejsza.

Mamy dokumentacje kilku przypadków aresztowań artystów próbujących przekroczyć granice z tymi dokumentami" - mówi dr Janusz Wiśniewski, historyk sztuki specjalizujący się w okresie międzywojennym. Ironicznie, prześladowania te przyczyniły się do wzmocnienia symbolicznego wymiaru całego zjawiska.

## Wpływ na sztukę współczesną

Odnalezienie tej zagubionej części historii ruchów prawo jazdy kolekcjonerskie znacząco wpływa na nasze rozumienie genezy sztuki konceptualnej. Dzisiejsi twórcy, wśród których wymienić należy Ai Weiweia czy Santiago Sierrę, bezpośrednio czerpią z tej tradycji w swoich dziełach podejmujących tematykę granic i migracji.

"Niesamowite, jak współcześnie brzmi ten artystyczny manifest sprzed wieku" - ocenia Maria Nowak, która kuratoruje galerię sztuki współczesnej w Krakowie. Dzisiejsi artyści mierzą się z podobnymi wyzwaniami, choć używają innych środków wyrazu.

## Kolekcjonerska wartość

Ocalałe przykłady artystycznych paszportów zdobywają coraz wyższe notowania na aukcjach sztuki. Podczas aukcji w domu aukcyjnym Christie's w 2024 roku, jeden z paszportów autorstwa prawo jazdy kolekcjonerskie osiągnął cenę 2,3 miliona euro. Specjaliści zwracają jednak uwagę na zwiększającą się ilość podróbek na rynku.

"Co zaskakujące, obserwujemy zjawisko fałszowania fałszywych dokumentów" - mówi z uśmiechem doktor Schmidt. Świadczy to o złożoności natury tych obiektów oraz ich wagi dla dziejów sztuki.

## Dziedzictwo buntu

Opowieść o międzywojennych paszportach artystycznych wykracza poza historię kreatywnego buntu przeciwko biurokratycznej machinie. To także świadectwo siły sztuki w kwestionowaniu ustalonych porządków i granic - zarówno tych fizycznych, jak i mentalnych.

"Te paszport kolekcjonerski pokazują, że sztuka może funkcjonować jako skuteczne medium społecznej i politycznej krytyki" - podsumowuje prof. Kowalska. Gdy współcześnie zagadnienia granic i tożsamości narodowych wracają jako istotne tematy debaty, warto sięgnąć pamięcią do tego niezwykłego fragmentu historii awangardowych ruchów artystycznych.

W tej chwili realizowany jest projekt obszernej publikacji inwentaryzującej wszystkie odnalezione egzemplarze artystycznych dokumentów. Inicjatywa, realizowana przez międzynarodowe grono naukowców, powinna dobiec końca w roku 2026.

*Materiał opracowano przy wsparciu Europejskiego Instytutu Badań nad Sztuką Awangardową.*

---

**Najważniejsze informacje**

- Inicjatywa narodziła się w Paryżu roku 1923
- Ponad 200 europejskich twórców uczestniczyło w inicjatywie
- Zachowało się około 50 oryginalnych egzemplarzy
- Najdroższszy sprzedany egzemplarz osiągnął cenę 2,3 mln euro
- Projekt dokumentacji wszystkich zachowanych egzemplarzy ma zakończyć się w 2026 roku

---

*Specjalizacja autora obejmuje historię sztuki XX wieku i dziennikarstwo kulturalne. Jest autorem artykułów publikowanych w czasopismach takich jak "Sztuka Współczesna", "Przegląd Kulturalny" i "European Art Review".*